САГА  БОКЪОНИЙ ЮКЪАРА ДЕКЛАРАЦИ

ПРЕАМБУЛА

    Адамлен масса а дезалхошка долаш дола дикеи царгара яха йиш йоаца  цар цхьатарра йола бокъонаши  ларх1ар парг1атон, нийсхон, юкъарча  машара к1ийле хилар теркал а деш; иштта     адамлен эхь-юхь корзаг1доаха къиза х1амаш сага бокъонаш ца ларх1ар, царца гоамал лелаяр бахьан хулаш хилар, нах оалача деша, еча уйланна парг1атеи къелаи кхерамаи хийреи бола дуне кхоллара уйла, адамий лакхара 1алашо санна д1акхайкайаь халар теркал а деш; иштта    кхы де доацаш а виса, харцоннеи г1елалаи духьал г1етта везаргвоацар хьадара сага бокъонаш закона доала лорае езалга теркал а деш; иштта    къамашта  юкъера хьоашала г1улакхаш дег1акхувла  rlo эшалга теркал а деш; иштта     В1ашаг1акхийттача Къамий халкъаш Устава т1а сага керттерча  бокъонех, из веза хиларах, ларх1а везаш хиларах, ма1ача сагеи кхалсагеи бокъонаш цхьатарра хиларах бола шоай тешам бакъбаьлгеи, дукхаг1а парг1ато хургйолаш юкъарчен дег1аахара а вахара хьалаш тоадара а цар г1о де лаьрх1алгеи теркал а деш; иштта     сага  бокъонаши керттера парг1атонаши масса метте ларх1араи кхоачашйираи эша rlo дар В1ашаг1акхийттача Къамий Организацеца цхьана доакъашхош-паччахьалкхенаш шоашта т1аийца хилар теркал а деш; иштта     из  декхар дизза кхоачашдара цу бокъоний а парг1атоний а ма1ан массане  а кхетадар лоарх1аме хилар теркал а деш; иштта   xlapa къам, xlapa паччахьалке кхоачашде г1ерта еза декхар санна, массе саг, юкъарчен маьже, даим ер дага а йолаш, дешарцеи сердалонцеи къаман а дунен а лакхарча 1алашонца долча х1амашка г1олла бокъонаши парг1атонаши ларх1ийтара уж 1алашяра г1о де г1ертаргйолаш, Организаце доакъашхой-паччахьалкхений къамашта юкъеи, цар ло1амах долча доакъошт1арча къамашта юкъеи, уж т1аэцийташ а кхоачашъяташ а мел долча х1аман пайдана хургдолаш, е Сага бокъоний юкъара деклараци д1акхайкаю

    КЕРТТЕРЧА АССАМБЛЕЯС

    1 статья.

    Масса а нах шоай дикай а бокъоний а нийсса дакъа а долаш кортамукъа а болаш кхелла ба кхоллаше а. Кхетам беннаб царна, эхь-юхь деннад, вошал лело доаг1а цар шоайла д1а а хьа а.

    2 статья.

    Xlapa car цхьаккха а тайпа расага, ц1ека бесага, ма1а-кхал хиларга, меттага, динга, политически е кхыча уйланга, къаманга, хьал-торонга, ваьннача моттигага е кхы моллаг1ча а х1аманга хьежжа къоастош воацаш, укх Деклараце д1акхайкаяь йола, шеййоа бокъо а шеййоа парг1ато а йолаш хила веза.

    Цул сов, мехка е саг чувоаг1аш долча лаьттан даькъа политически, правовой е международни статуса к1ийлен т1а цхьаккха а тайпа къестамаш де даг1ац из лаьттан дакъа ший ло1амах долаш, кхычун йоакхох тийша долаш е моллаг1а тайпа цун ший ло1амах хилар дийхка долаш дар-дацар аьнна.

    3 статья.

    Xlapa саг вахара, кортамукълен бокъо йолаш ва, ший къаьсттача 1алашон тешамах хила бокъо йолаш ва.

    4 статья.

    Цхьаккха  а лоал е ший ло1амах воацача  хьал т1а лоаттаве ваг1ац: шеддоа тайпа лоал а лейх тёрг яр а дийхка да.

    5 статья.

    Цхьаккха а ваг1ац 1азапа к1ал лоатто, къа ца хетача е цун дикай мах боабеча хьал т1а увттаве, та1азараш ваха.

    6 статья.

    Xlapa car, миччахьа из вале а, ший правосубъектноста бокъох тийша ва.

    7 статья.

    Массе а саг закона хьалха цхьаттара  ва, цхьаккха къестамаш а доацаш цхьатарра законах тийша хила бокъо йолаш а ва. Массе а саг моллаг1а тайпа, укх Деклараце харшах доацача, шоай бокъонаш ехкаш долча е моллаг1а тайпа уж ехка г1ертаргдолча х1аман духьала г1о эшача метте цхьатарра цу г1онца 1алашваь хила бокъо йолаш ва.

    8 статья.

    Конституце  е  законо шийна енна керттера бокъонаш йохаяьяле лертт1ача судага г1олла б1арчча уж меттаоттаяйта бокъо я xlapa сага.

    9 статья.

    Хет-хетарах  лаца, чуволла, мехках ваккха ваг1ац цхьаккха а.

    10 статья.

    Xlapa car ший бокъонаши декхараши кхоачашдеи, шийна беш бола уголовни бехк нийса хилар ца хилар, нийсхон д1адехар кхоачаш а деш, ший ло1амах йолча а озабезамаш деш йоацача а судага, дикай б1арччача к1ий-лен т1а, гуччахьа, ший г1улакх дийца къоастадеи бокъо йолаш ва.

    11 статья.

    Зулам даьд яхаш бехкевеш вола xlapa car, закона лостамах, гуччахьа, зашитай масса торонца 1алашваь а волаш, судо деча къестамашца из бехке хилар оттадаь даллалца, бехказа ларх1ара бокъо йолаш ва.

    Суд яь хала йиш яц цхьаннена а зуламах, моллаг1ча а, де ца доаг1аш даьчун е де доаг1аш а долаш ца даьчун к1ийлен т1а мара, нагахь из даьча-дитача хана къаман законо е юкъархалкъа бокъоно цу даьчох-дитачох зулам лоарх1аш хинна деце. Иштта та1азар де а даг1ац зулам даьча хана де йиш йолаш хинначул дукхаг1а.

    12 статья.

    Цхьанна сага вахара, цун дезала вахара юкъе г1ерта ваг1ац шийна хетарах цхьаккха а, къаьсттача 1алашон тешамах йолча цун фусамах, каьхата меттаца цо дечун къайленех, цун сий е дикаш лоатточа х1амах rlepта ваг1ац иштта хетарах цхьаккха a. Xlapa саг цу тайпа долча г1ертара духьал закона йоакхонца 1алашвеш ва.

    13 статья.

    Xlapa car ваха-ва, ваха моттиг харжа бокъо йолаш ва паччахьалкхен моллаг1ча а даькъ т1а.

    Моллаг1а  мохк, ший мохк а т1ехь, бита а, ший  мехка юха ц1а ва а бокъо  я xlapa сага.

    14 статья.

    Xlapa саг шийна беча низах кхыча мехкашка лачкъа моттиг лаха а из моттиг хила а бокъо йолаш ва.

    Политически доаца зулам дарах е В1ашаг1акхийттача Къамий Организаце кхайкадаь долча  харшара валарах е цу чу ца варах  их лехачун цу тайпа йола бокъо  хала йоаг1аш яц.

    15 статья.

    Xlapa car гражданство хила бокъо йолаш ва.

    Цхьаккха  а хетарах гражданствах ваккха а  е гражданство хувца торо луча бокъох ваккха а йиш яц.

    16 статья.

    Кхийна  баьнна ма1анахи, кхалнахи моллаг1ча расах, къамах, динах бар-бацар аьнна  къестамаш доацаш мар-сесаг хила а дезал кхолла а цхь-атарра бокъо йолаш ба. Цхьатарра я цар бокъонаш мар-сесаг хинна дезал кхоллаш а, цхьа дезал болаш бахаш а, мар-сесаг долчар в1аший къасташ а.

    Мар-сесаг  хинна дезал хьакхоллар шаккъа а  оаг1ув цхьатарра парг1ата а болаш  раьза а болаш мара хила йиш  йолаш х1ама дац.

    Паччахьалкхен а юкъарчен а оаг1онгара По хила бокъо  йола юкъар-чен керттера дакъа да дезал.

    17 статья.

    Цхьаь ший кара а кхычарца юкъа а боахам хила бокъо я xlapa сага. Хет-хетарах боахамах ваккха йиш яц цхьаккха а.

    18 статья.

    Шийна хетта уйла-нигат хила, эхь-юхь  а ди а лелабе бокъо я xlapa сага; цу бокъон чуйоаг1а ди е уйла-нигат хувца торо лу парг1атои, цхьаь а иштта кхычарца цхьана а, гучахьа е къайлаг1а, хьехамашца, далла г1улакхаш дарца, дина 1аьдалаш кхоачашдарца ший ди е уйла-нигат леладе торо лу парг1атои.

    19 статья.

    Шийна хьашт долччох теша а шийна  ловчча беса из тешам бувца-лелабе а  бокъо я xlapa сага; цу бокъонах тийша да цхьаккха духьале а йоацаш ший тешам лелабе, моллаг1ча тайпара а паччахьалкхен доазош ца дехкаш а х1ама хара т1акхеи, ховчоа т1акхачеи, из доаржадеи цун йиш хилар а из парг1ата хилар а.

    20 статья.

    Xlapa сага бокъо я шийна товчча нах в1ашаг1кхетача хила, нах в1ашаг1тоха, маьршача г1улакхашта, маьршача тоабашта юкъе воаг1аш хала, уж в1ашаг1аетта.

    Цхьаккха  а тайпа тоабанна юкъе вагара низ  бе йиш яц цхьаннена а.

    21 статья.

    Xlapa сага бокъо я ше е парг1атон к1ийлен т1а харжа болча викалашка г1олла ший мехка деча доале дакъа лаца.

    Xlapa car кхычарца цхьатарра бокъо йолаш ва ший мехка паччахьалкхен амал де.

    Урхчен  доала к1ийле къаман ло1ам хила беза; цу ло1ама оттар гойташ хала деза хан-ханнахьа, лертт1а, массане дакъа  а лоацаш, массава цхьатарра а  волаш, къайлаг1а кхаж тоссаш харжа-хержа бокъонех деча хоржамий наькъашца е моллаг1а, кхаж тассар парг1атта 1алашдеш долча, кхыча наькъашца.

    22 статья.

    Юкъарчен  доакъашхо санна юкъарча торон 1алашонах тийша хилеи, экономика, социальни, культура доакъошкахь къамий низашкеи дунен халкъаш цхьана деча балхашка г1оллеи xlapa паччахьалкхен лоаттамгеи торонгеи хьажжа ше парг1атта дег1аахар духьеи сar хиларах тарра ший ц1и хьалкхабар духьеи, эшаш йола бокъонаш кхоачашъярае бокъо йолаш ва xlapa car.

    23 статья.

    Къахьегама, парг1атта шийна безза болх харжара, беча балхага хьежжа аьттув бола хьал хила, болх боацаш висарах деча г1онца 1алашваь хила бокъо я xlapa сага.

    Xlapa car, цхьаккха а тайпа озабезамаш доацаш, хьийгача къих цхьаттара алапи ийде бокъо йолаш ва.

    Сага  хила доаг1аш дола вахар цун шийна а дезала а 1алашдилла нийсса а тоам болаш а бола мах 6oarla xlapa болх беш волчоа, эшча метте юкъарча 1алашон хьалах д1акхоачаш а деш.

    Xlapa саг говзала к1ийлен т1а барт беш тоабаш в1ашаг1аетта а ший хьаштий духьа цу тайпара йолча тоабашта юкъе воаг1аш хила а бокъо йолаш ва.

    24 статья.

    Xlapa car сала1а а мукъа ха хила а бокъо йолаш ва, шийца хила доагг1ача беса лоацдаь балха ди а хан-ханнахьа шийца ший мах а болаш хила йоаг1а отпуск а т1ехь.

    25 статья.

    Могашлеи  ший дезала торои лоатто эшаш бола вахара боарам хала бокьо йолаш ва xlapa car кхачан, чу1эчеи-бувхаче г1ирса, унахц1енон т1ахьожама эшча юкъарча 1унала а т1ехь, иштта балхах ваьлча, цамогаш халча, чолакх ваьлча, жерал висача (йисача), къавалча е кхы ший ло1амза вахара торох ваьнна висача юкьарча 1алашонах тийша хила бокъо я цун.

    Ноаналлеи бераллеи къаьстта терко a rlo а деха бокъо луш да. Шеддоа бер, мар-сесаг дарех даьннараш а доацарех даьннараш а юкъара г1о цхьатарра хила доаг1аш да.

    26 статья.

    Xlapa саг дешара бокъо йолаш ва. Дешар маьхах доацаш хила доаг1аш да, юххьанцареи юкъареи дар мукъаг1 х1аьта а. Юххьанцара дешар дешанза даргдоаца дешар хила дезаш да. Техническии профессиональнии дешар массава а т1акхоачалуш хила деза, лакхара дешар массава а цхьатарра т1акхоачалуш хила деза х1аране кхетамга хьежжа.

    Xlapa car лертт1а дег1авара, сага бокъонийи керттерча парг1атонийи мах эйбар кхоачашдара т1адийрза хала деза дешар. Масса а къамашта, расашта, дина тоабашта юкъера кхетам совбалара, шойла уж к1аьдаг1а халара, цар хьоашал тоадара, г1о де а, иштта, машар хьалкхобаш, В1ашаг1акхийттача Къамий Организаце деча г1улакха rlo де а деза дешаро.

    Шоай  з1амигача берашта дешара тайпа  харжара бокъон хьалхале даьшка-ноаношка я.

    27 статья.

    Xlapa сага бокъо я юкъарча культура вахаре парг1атта дакъа лаца, искусстваца самукъадаккха, 1илман эйдаларе дакъа лаца а цох пайда эца а.

    Xlapa сага бокъо я ше да волаш долча, ше хьийгача 1илман, литературан, исбахьлен къих хьахинна долча балхех доахкача ший моральни а материальни а хьаштий rlo хила.

    28 статья.

    Укх Деклараце т1а ювцаш йола бокъонаши парг1атонаши ма ярра кхоачаш е торо йолча лостама мехка а дуненчу а ваха бокъо йолаш ва xlapa саг.

    29 статья.

    Юкъарчен  хьалха декхара ва xlapa car, цу чу мара лертт1а парг1ато а яц цун, визза саг а волаш дег1авар а дац.

    Ший бокъонаши парг1атонаши кхоачаш еча xlapa сага увттош йола духьаленаш духхьал кхыбарий бокъонаши парг1атонаши ларх1ийтар духьеи демократе юкъарчен, эхь-юхьо, юкъарчен лостамо, юкъарча пайдан д1адехар кхоачашдар духьеи законо увттаераш мара увттае яг1ац.

    Уж  бокъонаши парг1атонаши кхоачаш яр цхьаккха х1аман духьа а Ва-шаг1акхийттача Къамий Организаце керттерча к1ийленаштеи къорггарча уй-лаштеи духьал хала йиш яц.

    30 статья.

    Моллаг1ча паччахьалкхен, наха е къаьсстача сага цхьаккха а тайпа укх Деклараце т1а ювцаш йола бокъонаши парг1атонаши йохаяра г1улакх е х1ама де бокъо лу аьнна кхетаде доаг1аш дац укх Деклараце т1ара цхьаккха а. 

    Всеобщая  декларация прав человека. На ингушском языке. Перевод М.А. Яндиева (Публикация приурочена 50-летию  принятия Декларации). «Сердало» №43 (8640) 21 мая 1998 г.