Г1АЛГ1АЙ МОТТ: СЕЛХАН, ТАХАН, КХОАНА

(выступление на форуме в Центральной библиотеке РИ 12 09 06)

Са а чот а йоацаш в1алла к1орда а деддоацаш укх лаьттан букъ т1а дуккха х1амаш доллаше а, х1ара сагà ши-ший дар деза, ши ший дар эш. Ах-астаг1а, уне-эйпе вар-вацар аьнна доацаш, даьна-нанна ший дезалхо веза, къона-къаьна халча а, хоза-ийрча халча а дезалхочоа ший да-нана деза.

Сагах саг веш долча х1амай бух е к1ийле я т1аккха из безам ше.

Иштта ларх1а мегадда меттацара х1ама а.

Саг х1ама ийша а эшанза а хул. Х1аман сов волаш-воацаш а хул саг. Цхьабакъда, сона хеташ, меттà ийша халарга кхача эшам а бац, метта гарга, сов халарга кхача гаргалол, совле а яц. Хоза хета мыча оал г1алг1аш мотт ховш волча сагах, корта болаш саг ва. Сага кхетама лакха мах ба цу деша бер. Иштта да, аз кхетадеча, немций 1илманхочо философа Макса Нордау (1849 - 1923) тейп-тейпарча метта лувча йижарашта йикъе в1алла вовзаш веце а цхьан метта лувча шин сага йикъе йоа гаргалол яц яхар.

Из дош кхетаде а цу деша къоаргал ха-йовза а дукха низкъала х1ама-м дац, деша дух лехаш волча сагà. Цхьабакъда деша дух леха хьалхале лаьг1а йолча замах, цунцара ийла ийша долча хьал т1а, г1а ме баьккхача латтача духьаленех к1ехка ца къийхкача валац саг, йиххера, доккха са а даьккха килгиш 1о ца хийцача а валац из.

Цу х1амо хьахьокх лоаттама а лостама а, адамаш дахаш ме йолча метте, керттера к1ийле мотт халар. Т1аккха метта лерх1ам е меттацара лерх1ам боккха-з1амги хала беза-безац яха хаттар увттаде деза а моттац сона.

Дукха яхад, тахан а т1ехь яхараш а ба, г1алг1ай меттаца г1алг1ай оамалаш, цар дика-во декъа торо, цар доккхала хьалхале, цар деррига а хана дац аьнна истори иштта кхы дуккха а х1амаш да. Цу т1ийргаца хотта лов сона г1алг1айх г1алг1ай баь, таханарча денга шоай оамалех ца боалийташ уж боалабаь, цхьанна а духьален к1ала ца буташ лелабаь цар са кхаьбача хьинара к1ийле г1алг1ай меттаца я яха ийла.

Лакха вар лакха, лоха вар лоха веш йола сага оамал, меттаца хулаш хьаханна я. Цудухьа эздела духь ба мотт, меттаца ханна а меттаца мара хулча доацаш а да эздела боарамаш.

Меттах ваьнна, меттацара къаьстача сага къезига да духхьал шийна долчал совнаг1а х1ама цо лех ала. Доккха дакъа да цунцара къаьста д1адоалар, меттах воалаш волча. Цудухьа ваьсса ва из, чур. Волче, из яьсса чухье йиза г1ерташ, лех цо мел лехар, сина кхоачо халар а хеташ шийна корочо х1амилгех. Дукха зама а ягья из кхийтта валале, цу х1амилгашца шийна хулаш болча са1ехамца, цо ше 1ехавелга кхетадыле. Дукха хувцамаш а худда цу юкъа, хьашт дале, кхы «верзагвоацча» хьал т1а из вугаш дараш а.

Меттах вàлар, метта хийравàлар адамий дикаг1а йолча оамалех вàлар царна хийра вàлар ца халча далац т1аккха. Кертà меттахьавалар ца халча далац. Цу т1а цун юха метта вар маца худда ала а дац. Лоаццача юкъа из дулалудда аьлча-м нийсса худдий хьог1.

Дуккха а эзараш шерашка хьийна даьнна хьаханна х1ама тахан вейга кхаьчача дийнахь вей доадача, вей 1окхъессача из леха а хьал эца а малув?

Ийцача а лелалуддий из? 

Х1анзчул б1аь цхьа б1аь ах б1аь шу хьалха таханарча денга вей кхоачадаьча новкъа вей даьннад мотт сона, метта а цун гонахь латтача хьала а ийла е ваьлча денз. Цу юкъе да Ийже Махьамад г1алг1ай мотт йоазонга баккха г1ертар, Дордаг1а Темботеи Кураза Зоврбикеи хьалхаленца вей цу йоазонга далар, латиница кирилицах хувцар, 1одетташ-д1адетташ вей леладар.

Цу яхача замах ханнача х1амай дика-во дувцаддац аз укхаза. Тахан кхьачача вей доаладаьча наькъа цхьа дакъа лоархадда вей цу замах.

Шоллаг1а дакъа. Укх даькъа хьаькъе дувца ловчо керттера а теркал де дезар Г1алг1ай Республика Конституце боарамаш да. Эггара хьалха г1алг1ай мотт паччахьалкхен мотт ба яхар а долаш. Т1акха да цох хьахетта Г1алг1ай Республика паччахьалкхен меттах долча закона хьаькъехьа дар а.

Цхьабакъда сона лов укх йихье сий долаш волча Пхьилекъонгий Махьмад-Са1ида «динен да халарах дей мохк хьа беце, дув буъ аз ираз дац лаьтта хьа даха» яха дош юха кердадаккха.

Цу дешаца шин х1аман теркам т1аоза лов сона.

Цкъа дале. Х1ана йоах аз Махьмад-Са1ида ц1и иштта (йоккха)?

Малха ваьлча денз ц1ен й1овхал дукха ейза саг вацар из. Цул сов, бер долаш, ший к1аманца мехках а ваьнна, сага ла йиш йолий хьог1 аьнна хета 1азап а лейна, шийга а ший къаманга а бена бала, цхьаккха а велхар-кадар йикъе доацаш (я а йий къонахчун велха?) беттача махьарца, хьекхача ц1ог1анца ма барра цо санна кодабаь саг кхы ва а хугва а моттац сона.

Д1а ийла ел из мел доккха да, «Я весь мир заставил плакать о судьбе страны моей» яха Коста Хетагурова дош хьадага а лаьце.

Хала-отта вола мара валанза волча хана мехках а ваьнна, геттара а халча хьалт1а, хулаш-отташ воаг1аш, мехках хьогаш а лийнна, юха, цкъар ханна-этта ваьлча, ше хьийгаьча мехка а вена, т1аккха мехках кхийтта ваьлча хулаш-отташ воаг1ача хана 1айнача хьинарах диза дог мехкацарча чамца лувчаде Дала аьттув а банна ханнача поэта духхаьл лакхе вей доаладаь цхьа дош а тоам болаш да, ма барра цу къонахчун лакха мах вейна була а лубболий хьог1 аьнна хета. 

Сона хеташ Махьмад-Са1ида из вей хьоадаь дош а е из дош йикъе дола стихашца яздаь «Балан ди» яха роман ше а х1анз а къаман сих кхийтта, сих хьакха а хьокхаданна а даьннадац.

Х1ана ду аз е х1ама селла теркал. К1езига ба-кха тахан г1алг1ай метта цхьаккха а тейпа йоазув дешаш бола нах, т1а-т1а геттара а к1езиглуш а латт уж, ала.

Т1аккха малаг1 ба вей лакхе хьоаяьча Конституце а Закона а борамашцара мехкà эша а эшаш этта латтача х1амай бувзам а цу х1амай тешам а. Мелла из бале сона-м к1езига болаш санна хетт из.

Иштта х1анад из? Цу хаттара жоп леха вей даьлча мара вей нийссача новкъа доале тамаш хетт сона.

Шозлаг1а дале. Фуд мохк яхача деша ма1ан? Х1анад вейна из безар селла ч1оаг1а?

Цу мехка (хьа мехка!) лебер хьа мотт боландаь. Цигга (хьа мехка!) мара цун (метта) халар (оттар х1аьта а) доацандаь.

Хоза хета дий хьог1 уж ши дош (мохк, мотт) д1аоалаш а цхьатарра долаш санна халар а, цхьаккха а х1амо ца хьестача беса цу шин деша, уж шиъ шийга долаш волчун, са хьестар а.

Т1аккха малаг1ча хьал т1а ба вей мотт (цудухьа мохк а)?

Лаьттан букъ т1а дахача адамаш лебеча метташта йикъе къаьнаг1а бола мотт ба г1алг1ай мотт. Йоах из иштта да. 1илманхош. Хет из иштта да. Сона.

Дале а, ткъоалаг1ча б1ашера мара г1алг1ай мотт йоазонга баьннабац.

Кертера а бахьан из да цун цхьаццадола х1амаш ах-астаг1а халар, воай меттà вей хийра халар, вей цун кхы а гаьнадолаш латтар.

Метта дозал сел доккха а дале, г1алг1ай мотт селла къаьна а бале, мышта баьннабол те из ткъоалаг1ча б1ашерага ший йоазон дош а доацаш, эзараш шераш халча кхыдоа метташ йоазонга даьнна?

Цу тейпа хаттар увттадеш бараш къезига ба моттац сона.

Цхабакъда, цкъа дале, г1алг1ай метта йоазон дош ханнадий-деций яхар тахан хаьдда жоп долалуш хаттар дац; шозлаг1а дале, лаьттан букъ т1а метташ (къаьна метташ) дукха а да т1ехьаг1о мара йоазонга даланза, е, хьашт дале, х1анз а т1ехьа цунга даланза.   

1923 шера май бетта хьалхарча дийнахь арайоал «Сердало» газета хьалхара ломар. Г1алг1ай метта арадаьннача йоазон хьалхара дош да из. Атта дац юххьанца денз йоазон деша оттар. Тоам ба арадолаш латиница к1ийлен т1а ханна йоазув 30-ча шерашка кирилица к1ийлен т1а далар теркадыча. Т1аккха 1944-1956 шерашка цу метта цхьаккха а йоазув дац. 1957 шера денз юхаметта отта г1ертача йоазон дукха терко яц цу ханарча 1аьдала. Цудухьа х1аьтта ханна отташ латтача г1алг1ай йоазон дош дукха х1ама доацаш дус. 1илман лаг1а т1а даьнна а даланза а долаш кхоач метта г1улакх Г1алг1ай Республика хьаханнача 1992 шерага. Цу шера а, цу т1ехьа денача массехк шера а дукха яц метта хьаькъе яь-йита йоакхо. Укхаза хоадам боллаш ала йиш яр да: цу шерашка 1айра из йоакхо хулийта хьал. Иштта из халар гу 1996 шера т1аийцача Метта хьаькъехьарча Г1алг1айчен Республика законах.

Сона вей их х1ама къаьстта белгал дар лов. 10 шу гаргга ха ма йий из. Мехка лоарх1ам бола ди хуларе бакъахьа дар вейна цу денах.

Цхьабакъда цу ден лоарх1ам а баь караг1даьнначох доккхал а даь 1е яхац аз. Цу денца хетта а хотташ а дувцаре бакъахьа худдар кхы д1аха деш-дуташ хала ме дезар.

Т1аккха дикаг1а къагаддар вей даьр а дитар.

Да-м да даь а дыта цу новкъа х1амаш. Уж аз дац яхац. Укх т1ехьарча 10 шера г1алг1ай метта арадаьннар миссел кинишка а журнал-газет а арадаьннадац хьалха ме яхача хана. Дуккха а да цу йикъе халанза ца доалаш, вейна эша х1амаш. 1илман лаг1а т1а а цхьацца белхаш даьд. Цхьабакъда даьр доаде йиш еце а даьр даьд яхаш даьг1ад аьнна пейда дукаг1а бац хала. Даьчох нийсса дар-доацар фуд ха а, ца деш дысар фуд ха а деза вейна.

Лоацца аьлча, парг1атта меттацара юкъ-моттиг оттае в1ашт1ехьа даьннадац х1анз а. Малаг1аш да цун бахьанаш? Вей лакхе хьоахадаьрел сов?

Йоазон меттаца хьакхашта бола, цунга баьнна специалисташ къезига халар.

Г1алг1ай мотт а литература тохкаш йоаллаш массехк саг чувоаг1а цхьа сектор мара шийца йоацаш йолча мехка цхьа1 мара йоацча 1илма тохкама института торо ца халар. Цудухьа цо деш-дуташ дар боккъонца х1анз а 1илман лаг1а т1а даьнна ца далар.  

Дешара заведенешка, къаьстта а Паччахьалкхен университете, метта йоагг1а терко е в1ашт1ехьа ца далар.

1аьдала болхлошкар меттаца йолча юкъ-меттига хьакъе дехаш цхьаккха а ца халар, конституце а закона а яхар теркал а ца деш.

К1еззига мара боацча меттаца хьашт долаш а, шоаш деш-дуташ дар меттаца долаш а болча наьха 1аьдала торонашца ю йоакхо то1ал ца халар, е йоагг1ача беса еш ца халар.

Фу эш уж х1амаш а кхы дуккха а цу тейпа дараш а деча новкъа даха?

Эггара а хьалха вей укхаза теркал де дезар да шу сов ха хьалха т1аийца Российски Федераце паччахьалкхен меттах дола Федеральный  закон мо дола Г1алг1ай Республика паччапаччахьалкхен меттах дола закон т1аэца дезар.

Цу г1улакха хьалхале хала еза меттаца хьашт долаш а метта йоакхо яр хьалхале шийга йолаш а ме волча сага. Уж нах ма хетта дукха бац, цудухьа болаш барий сомал ч1оаг1а хала еза.

Иштеи-вештеи де-ма де ца а яхаш дехьа-сехьа вей лолахош кхы д1аха бараш фу ду вей хьажачяа бакъахьа хетар сонна. Цох вейна а масал халар хеташ.

Янда къонгий Мувса,

юридически 1илмай кандидат