Ж А М А Л Д А

Нохчий поэта Яричев 1умара ший «Джемалдину Яндиеву» аьнна яьзяьча стихотворене т1а йоах:

Поэт-м лец, д1аводе а ваьнна,

Зàмàшка дà вейца àла-ле. [1][1]

Бакълув из. Дикка ха яле а Джамалда даьла кхеле вола, цун кхолламцара наьха чам а безам а эша баннабàц, сов баьннаб.

Цхьабакъда къамаьл къеззига кхыча оаг1орахьара доладе безам ба са.

Хьоашалг1а наькъан 1аьлий дош да: 1ема дац вей бе долаш долчун хам.

Бузурта наькъан Мовлатхана а да дош:

Сигал кхувдаш седкъий лувццал

Хьаькъал дар кха вей,

Дегай бехьа ийлаш хувццал

Доаца мара вей.

Т1аккха цу шин дешаг1 хьатоха дош Арчаков Сале а да: Бакъда дац вей Укх дуненчу Воаш белггала Малашд ховш. -  йовх цо ший «Овла» яхача стихотворене т1а.

Ше малув хà г1ертар, ше а шийна тара бола кхы дуккхабараш малаш-б хà г1ертар сага кхетамца хьувча-хьахулача торонех езаг1 а бочаг1 а йола торо хетт сона. Из ийла ший йоацаш саг атта хуг а вац, вале, къе-миска а ва из, аз кхетадечох. Долаш долчун хам бе а, хувцанза ца дола дега ийла-нигат хувца а могаддац цунна. Е, вешта аьлча: могаддий хьог1?

Т1аккха малаг1ча наькъашца хьахулаш х1ама да из еза ийла сага сов ювлар, цу тейпа йолча ийлàшца из ийвалар, дуккхача ший муг1арех болча нàхà йикъера хьа къеста а веш, наьха бага дехка, адамий сих кхета дош ала йоа цун йиш цунга хулийтар?

Вешта аьлча, сенах тийшà да долчун хам бе вей 1амар ца 1амар, хувцанза ца доала нигат-ийла хувца вейга йиш халар ца халар, белггала воаш малашд, ц1аккха къаьд а ца луш, ц1аккъа дог а ца эккхаш, вей хà г1ертар ца г1ертар?

Лоацца аьлча, доккхача даькъа хьалхале шоашка кхаьчà, тхьовра, гаьнна хьалха, баьха, д1абахàбале а е х1анзза, дуккха ха йоаццаш, вейцара д1акъаьста, д1абахàбале а вейга долча, кхы а дукхаг1а вейга хала хьакъ долча дикай хьалхале лелаяь сий дола ц1ераш ханна нах вейна дукха-къезига бовзарах тийшà да.

Цу тейпа барий а ханнарий а наькъаш, цар даьраш-дитàраш тахка-оза велча дика кхетаду 1аьлий долаш долчун хам бе 1емадац вей яха дош меттел, Мовлатхана хувцанза ца йоала ийлàш хувццал дац вей яхар а, Сале воаш малашд хац вейна яхар а.

Дикай хьалхале лелаярий т1ехьле я, цар деш-дуташ ханначог1 бувла пейда ба т1аккха из кхетам.

Дикай хьалхале лелаяьча нàхах саг ханнав, сона хеташ, Джамалда. Керттера а из бахьан да цун кхолламцара чам-морзо кхоабар а кхы т1а кхоабаббар а. Тхьовра Джамалдий а цу муг1арег1 барий а хьалхаленца гучайийнннача дикай юхьигиш 1алашдеш да, кхы т1а худ а да вей, дукха.

Даьла иразà цу тейпа бола нах вей къезига а хиннабàц, тахан а уж вей болаш а ба. Цхьабакъда Джамалда цу ханнарашта, барашта, сона хеташ, кхы т1а хуббарашта йикъе белггала ва.

Эггара а цун беллгала дар, из белгала вер лоамаро халар да цун. Лоамаро ханнав Джамалда. Ший масса а болча сина пхаьнца. Лоам чу ваьв из, лоам чу ваьхав, лоамашца кхейкàв, лоамашка кхейкàв.

Муаш доахка дог тохадолийташ,

Д1аала сона лоаман илли, йиш яккха,

Цхьан хана биаь безам дагабохийташ,

Нàбаргахьа леста б1арг сийрдабàккха.

«Муаш доахка дог тохадолийташ… »

Да а дац лоаман иллеца нийсде илли, лоаман дар мара «цхьан хана биаь безам» дагабохийта, «набаргахьа»-1оажалгахьа «ласта б1арг» сийрдабоаккха илли.

Г1алг1а ва Джамалда, виззà, ший масса наькъашца, ийлашца, хьашташца, куцàшца-кепашца.

Рузкъа дар аьнна,

Куравагвàцар со,

Бàла ба аьнна

Кадаг ма вàцар со,

Наькъа б1оахал

Се хейна воаларе,

Укх дега й1овхал

Д1айийцà воаларе.

В1алла а кхоачалуш боацча наькъа б1оахал ха г1ертарца, деррига а дине чухошшал долча дега й1овхал екъа г1ертарца ва в1алла а кàчара д1а ца йоалаш гаьннара денц  хьайоаг1ача хоарцонга ше къар ца вейтà лоамаро-поэт.

Боккъонца бакъ вола къаман во1, мехка во1 ва Джамалда. Цхьаккха а хетийта-моттийта дац:

Со раьза вар, еча ийлех

Шелалах лаьтта мо этт1аре хьат1ехк,

Аз тахан дошоча иллех

Йоре г1ала укх хозача мехка.

«Со раьза вар»

Ший мехка ше йог1агйола г1ала хетт поэтà корта ме болча х1аман корта.

Х1анз укх вей лакхе дагардаьраш мо долча х1амаш, х1аьта уж дукха а да-кх, оалийт вейга цхьаккха шеко а йоацаш: Джамалда г1ала ег1à вахар ва, мехка г1ала. Ц1аккха йожаг а йоацаш укх мехка, е мохк ме латт. Дукха да цу деша тешалаш, уж т1а-т1а кхы совдувдда а мотт. Дехка йикъе хьалаяь, морхашца кхаьла лàтта Джамалда поэзе г1ала, Джамалда дош аьнна а, Джамалдах дош аьнна а къоàгае г1ертараш, даьла ираза болаш а ба, уж нах кхы т1а сов а бувбба. Сона хеташ, цхьацца 1илманхош е кхы х1ама хà ловраш а из дукхаг1а ме ду, долчун хам бырà гаргаг1 хул вей, ийлан-нигатà ц1енлу вей, воаш малашд дикаг1а хов вейна.

Кхоаненга долха накъаш цу мо долча х1амашца да мотт сона.

Кхетаду аз, атта болх бац из. Цудухьа худда х1анз укх сахьата Джамалда кхоллам 1илман наькъашца деш-дуташ долчунца дукха хьакхашта баьнна ца халар. Вешта, цу хьаькъе оале-м, Джамалда а цун кхоллам а цхьаь бац. Г1алг1ай метта йоазув деш мел ханнача а волча а йоазанхочун кхоллам дукха, Джамалдий кхолламал т1ехь, теркал баьбац х1аннзолца 1илманхош. 1илманхой цу бехкà бехке бе дыц аз е къаьмал, оттаде деза, оттадынза ца доала хаттар оттадыр духьа ду. Литература тахкара 1илма (литературоведени) цкъа хург ма йий вей а.  Доала даьш шоашкара хьалхале гойтаре бакъахьа яр аьнна а хетт цу г1улакхà, х1ама доладалийта доала хьалхале эшаш ма йий хийла. Т1аккха Джамалда а Джамалда мо барий а кхоллам бовзара г1улакх цхьан харша дàла мегар, цу тейпа долча х1амай лерхам эйбала мегар, наьха цунга кхувдар совдàла мегар.

Юха а ях аз, атта болх бац из.

Цхьабакъда атта беце а, ч1оаг1а, дукхаг1а ме воал дукхаг1а дог а увтташ бечоа чам а болаш булалубболаш болх-м ба из. Иштта аз ях, Джамалда стихашца, мелла лоаца ярашца а мелла хала чоалхане я яхарашца а, декача ашарий мукъамаш, дог ураоттоддоацаш, д1а цхьа гаьннара доаг1ача къаман къоарггачурча духьигишца хьаштдоацаш вола саг, хугва, аьнна, сейна ца хетарал сов, из хьашт дола нах дуккха а ба аьнна хетандаь. Сона хеташ, Джамалда х1ара деша даькъаца, дешаца, муг1арца, стихотворенеца, з1амги-йоккха аьнна доацаш, цхьаннахьа а ц1аккъа а яц-кх аьнна хета ашараш, ашарий мукъамаш да. Геттара а гаьнара доаг1ача дуккхача а х1амашца йола мерза оаз хет сона цу мукъамашца хозар.

Йи1ий й1аьха къажарг йо1аш мо хьийза-йийца бера хана денз поэт хьийста, боккъал дар аьлча, поэтах боккъонца бакъ вола поэт ваь оаз. Из я-кх из Джамалда бочача йоккхача сага (даь-наьна, нане) оаз. Джамалда хана, къаьстта а цун бера хана, дукха нанеш ба поэта гонахьа. Хаъаьча ц1енача хьасташкара, шовдашкара, лоамий лакхача бовхьашкара  даим а балха доахкача лоамарой доккхача килгий коанашца дукха х1амаш хьаийдаьча цу наьха шеддар а х1ана дац аьнна ловзарца, ащарца да. Сакъерд цу наха даим а х1ана къердац аьнна. Цудухьа балха-така болаш а, дика т1а вон т1а болаш а илли да царна хьалха-т1ехьа, лувкхерашкара лувкхерашка кхейкача мукъамашца доаха. Из илли да х1аьта Джамада х1ара а стих, цун къоалама бихьера ара ме доала х1ара дош. (Из х1ама, бакъдар аьлча, вей литература а кхы д1аха а дукха кхетадаь а т1а ийца а дац х1анз укх сахьта).

Масса а тейпа х1ана бац аьнна тем, боарам, ашара мукъамца хула кхы д1аха ме дар да Джамалдий поэзеца. Сигларча седкъашка а хьежаш лохьдаьд-кх цо уж, лоамий лакхача бовхьашка а хьежаш лохьдаьд, хьа1аь доаг1ача цкъаза геттара а коача, дорха чопаш беча лакхача балам т1а уллача Балте даг1ача ший ц1ен кора к1ала г1олла 1ододача Тийрка талг1ешкара хьаийдаьд, 1ахьар 1охаш кхестача  хьара г1орг1ача т1ош  еча г1арага ла а доаг1аш ший нане шийна хийла бийса лоацъеш бийцача фаьлгашцара хьаийдаьд. Меттиг яц Джамалда б1арга, лерга са ца кхоачаш, цун ийла йоацаш. Цудухьа в1алла а тамаш яц тейп-тейпара а геттара хоза ашара мукъамаш цуш стихашца дукха халар. Джамалда берал ловз цу ашарашка, дей мехкацара цун безама духьигиш ловз, 1алама хозал, адамий синой ц1енал. Из ловзар къаьстта а дика гу хьалхара-хьалха долча поэта балхашца е геттара цу ший бера ханага юха а ваха дыча санна хеташ долча балхашца.

Воккха халча-м, низзаг1 мехкаг1 ваьккха кхойтта шу арахьа а даьккха ц1авеча, уж тхьовра ханна х1амаш дукха гыц поэта. Цудухьа ма дий цун к1орггача, дей мехкага дукха сатийса к1аьдданна ханнача, дег т1ара доаг1а «Юха ала сона» яха илли а, кодам болаш мо бека цу илле мукъам а.

Нагахьа со хьайна

вицвеннавеце,

Вай уж беттала бийсаш

къоабалйий,

Юха ала сона,

дагалаьце,

1айха Тирка йисте

даьха илли.

Корадаг1ац поэта тхьовра укхан а ер мо болча дуккхача наьха а ийла къоагаеш, дог хьоасташ, безамга кхувлаш беттала бийсашка дийка илли, корадеча дац из х1анз. Цхьабакъда из илли кора ца дыр бахьан ха д1аяхар дац, тхьовра илли даьхараш а, цунга ладийг1араш а, цунца сакъийрдараш а д1аихача шерашца боккха ханна халар а дац. Хаьдаб къаман пандара мерз, хаьдад из илли, къизача кхело 1ехьад из кхы в1алла а ден ца далийта, цхьабакъда къàр ца вала г1ерт поэт, юха а юха а ший Тийрка йисте д1адахача бералга кхейкаш, г1ейг1ане декача иллеца, хаьдар хотталуддий хьог1 йовх цо, къаман кхоаненна из мел деза да ховндаь. Из денде шийна могар а ду цо, сина цхьаккха а чот кхояь воацаш.

Цхьабакъда сона-м цу ц1ог1анца-хаттарца т1ехьа т1а хулча т1ехьенашка Джамалда бу кхейкам болаш мо хетт. Яричев 1умара поэта т1ехьенашца, т1ехьений поэтаца «через века» худда яхача лера-алара корта а хетт.

Цу кхейкамга вей, тахан цхьацца х1аман дей а да тхо цхьацца х1аман хьалхале а я тхога яхаш дахараш а, кхоана цу тейпа йолча ийлашца нигаташца дахаддараш а, ладог1а деза аьнна а хетт, нагахь вейна къаман а мехка а кхоане яза яле, из езе.

Дадар из а-м дац атта. Тахан вейна яза йола кхоане кхоана т1ахуббарашта яза хулийтагъяр хьаде, цанна из езагйола хьал тахан мехка оттаде а оттадыча лоаттаде а атта дац. Цудухьа ма дехкий мехка да-да яха юкъара г1улакхаш доала хьалхале ярашта 1от1а, цудухьа ма дий доала хьалхаленца дер-дутар дуккхача наьха, мехка юкъара теркам т1аозаш.

Атта болаш баьбац Джамалда а, моллаг1ча кхыча йоазанхочо мо, ший болх. Из дика а гу-кх поэта «Ма хета, новкъостий, ма хета» яхача дешаца:

Ма хета, новкъостий, ма хета,

Ма дувца сел духьал даьле,

1уйренца ловза оалхазар санна,

Илли ше ловзадоал, аьле…

«Ма хета, новкъостий, ма хета»

В1алла а дагар даь ца валлал х1ана дац аьнна дукха къа да илли яьздеча дега хьегар. Дего хьегача къих тийша да илли декадàлар. Вешта, цхьаккха х1ама а-м дац ши-шийца хьахулаш. Дика-во а-м дац цхьаккха а ши-шийца, ши-шийца кхеталуш ца кхеталуш а дац цхьаккха а.

Болх ба-кх аьнна хетт Джамалда кхоллам тохкаш бе безар а.

Цу тохкамо вейна пейда бебболаш мо а, хетт, Джамалда кхолламга литературе лàца йоаг1а моттиг д1а а лàцийтà.

Янда къонгий Мувса,

юридически 1илмай кандидат,

Россе таржамхой Союза доакъашхо

[2][1] Поэт не умирает, а уходит, Чтоб с нами говорить через века (Инг. текст мой – М.Я.)