ЯНДИЕВ МУВСА
Г1АЛГ1АЙ МОТТ
дешара методически пособи
МАГАС
2005
Дош алале
Укх белхах пейда хургба, аьнна, хет, хьалхара хьалха, берашта метта говзал 1омаеча хьехархошта а, деша дахале бераш 1омаде дага болча даьшта-ноаношта а. Цул сов, ший ло1амах мотт 1омабе дага ме волча сага а укхог1 цхьа новкъостал хургдолаш санна хет.
Аз кхетадечох, г1алг1ай мотт хьехара (1омабара) г1улакх дукха шаьрданна (эттадаьнна) х1ама дац х1анз укх сахьта. Цу наькъа т1ехь балха говзал эййъеш дола х1амаш а дац дукха. Къаьстта г1алг1ай метта алфавита х1ара алапа теркам т1аэза даь балхаш, в1алла а дац. Х1аьта мотт 1омабара г1улакх алапашкара ма долалой.
Т1еххьарча хана дикка х1ама-м даьд 1илманхош цхьацца кхоачамбоацараш д1адаха г1ерташ. Е болх а цу юкъе цхьа дакъа халар дог доах аз. Меттаца хьашт долаш болча наха укхох цхьа хьехам хургба а, мотт.
Г1алг1ай мотт 1омабеча нийслуш йола халонаш, дукхаг1ча даькъе, х1анз а деррига алапаш эттадаьнна, ч1оаг1данна цахаларца йолаш санна хет. Оазаш белгал яра бокъонаш а яьннаяц х1анз а этта. Керттера а цун бахьан г1алг1ай йоазон мотт дег1а уха дукха ха цахалар, цу хьаькъе дезараш-эшараш де торо к1езига ханна халар да. Х1аьта мотт, моллаг1а бар а, оазех ма латтий.
Керттера дар - оаз меттаца а йоазонца а нийсса белгалъе в1ашт1ехьадалар да.
Хало сенца я?
Г1алг1ай меттаца тейп-тейпара йола оазаш белгалъе хьаракаш (алапаш) цатаарца. Мотт эттабальча-м дукха лоарх1аме ца хала а мегар из х1ама. Цхьабакъда, шийла хьалха оттар ханна болча йоазон меттах пейда эца г1ийртача г1алг1ай метта йоазон уж алапаш теаьдац. Х1ана? Г1алг1ай меттеи цу ларде лаьца болча меттеи (эрсий мотт) оазаш массаяр а цхьатарра цахаларах.
Из бахьан долаш долчох кхоачам ханнабац г1алг1ай мотт ма барра хьахьокха, шаьрбе.
Цудухьа къаьстта а лоарх1аме да, хет сона, атта берашта (кхы д1аха мотт 1омабе ловш барашта) лоац-лоаца х1ара алапа хетадаь дола балхаш довзийтар. Хулчох, уж балхаш дей а, атта а кхеталуш хала деза. Цхьабакъда укх йикъе керттера дар - цкъа 1омадаь х1ама т1ехьа т1а йоаг1ача хана шаьрде, д1ак1оаргде йиш йолаш халар да. Кхоана цхьацца х1ама 1омадеш бераш д1агаьнадаьлча, т1а-т1а цкъа 1омадаьчун ма1ан к1оргаг1а долга ховш хала деза хьалхара-хьалха, бера дейзар. Вешта аьлча, дег1аахарах, цар говзал лакхъяларах тийша хала деза, юххьанца берашта довзача х1амай ма1ан.
Иштта дац дукха хана денз «1ацига-биц1ига», яхаш, берашка мотт 1омабейта г1ерташ, хьалха даьха а, доаха а дешаш. Бер кхетама к1оарг ме лу, цу «1ацига-бицига» цхьаккха чулоацам цахалар цо дикаг1а кхета ме ду, керта ийла яра болх эшалу цун, хьашт дале дукхаг1ча даькъе бей д1а хьанабалац, аьнна, а хетийт.
Цудухьа бац цу к1ийлент1а хьаханна кхетам дукха накъа боалаш. Цу мо долча х1амах тийша халар бахьан, эсала да бера кхетам дег1аахар. Цудухьа доал бераш, нагга-нагахьа дараш, кхыча, кхетама торо дикаг1а луча, моттигашка кхувда. Лоацца аьлча, кхы меттага йоал цар ийла. Пейда дукха эций т1аккха цу наггахь мара боацараш а, из к1ийле хувцарах? Ца эцаш санна хет сона. Цун масал, г1алг1ай метта ийла е ховш бола нах т1а-т1а к1езиглуш латтар да.
Цудухьа г1ийртав со ширача замай дувцарех йикъ-йикъе укхаза пейда эца. Тахан ца1-шиъ дош бера кертача «д1ачудаьлча», кхоана цо доккхаг1дола х1амаш 1омадеча цун накъадаргда уж, доккхаг1дар 1омадара к1ийле хургья тахан 1омадаь з1амигадар. Цудухьа йоалаяьй укх йикъе хьалха баьхаб, яхаш, бувцача наьха (турпалий), лоамашкарча нах баьхача-бахача моттигий, тейп-тейпарча хьайбай, оакхарой, кхы йоа ц1ераш. Цу ханнад, яхаш, т1ехьаг1а берашка дувца дезача х1амашца тарлургдолча 1оаг1ора д1анийсде г1ийртав со укх йикъе цхьаццадола х1амаш.
Берашта, шоай хьехархошца цхьана укхох цхьа пейда халар дог доах аз. Хьехархош укх балха мах бар а дог доах.
Сога хаьттача, цхьа наггахь турпала са чу дар мара тахан берашта г1алг1ай мотт 1омабеча балха вац. Царна хьалха нийслу халонаш, цхьа к1еззига яь а, укх белха ей яр дог доах аз.
Болх ираз долаш халба шун, мохк а безаш, метта морзо т1ахулча т1ехьенашка кхачийта г1ерташ доахка, хьехархой.
